नेपालको पूँजी बजारः विगत, वर्तमान र भविष्य

उत्तम अर्याल, अध्यक्ष, लगानीकर्ता संघ नेपाल

पहिलो पल्ट वि.सं. १९९४ सालमा विराटनगर जुट मिल्स र नेपाल बैंक लिमिटेडको शेयर निस्कासन भएसँगै नेपालमा पूँजी बजारको प्रादुर्भाव भएको मानिन्छ । वि.सं. २०३३ सालमा सेक्युरिटी खरिद बिक्री केन्द्रको स्थापनासँगै पूँजी बजारमा एकअर्का बिच सोझै शेयर खरिदबिक्री गर्न सकिने दोश्रो बजारको शुरुवात भएको देखिन्छ । यद्यपि आवश्यक संरचनाको पर्याप्त व्यवस्था नहुनु, ऐन कानून तथा नियमावली समयानुसार बन्न नसक्नु तथा खरिदबिक्री गर्ने लगानीकर्तासम्म बजारको पहुँच नपुग्नु लगायतका अप्यठ्याराहरुका बिच सेक्युरिटि खरिद बिक्री केन्द्रलाई परिमार्जन गर्दै उचित संरचना एवं पूर्वाधार सहितको नेपाल स्टक एक्सचेन्ज वि.सं. २०५० सालमा स्थापना भएको थियो । नेपाली पूँजी बजारको क्रमश स्वरुपमा परिवर्तन आउने तथा समयानुकुल संरचना तथा पूर्वाधार थप हुने क्रम जारी रहेको देखिन्छ । फलस्वरुप वि.सं. २०५० सालमा नियामक निकाय धितोपत्र बोर्डको गठन, वि.सं. २०६३ सालमा नेपाल स्टक एक्सचेन्जबाटै सरकारी ऋणपत्रको दोश्रो बजारको रुपमा कार्य गर्ने व्यवस्था, धितोपत्र बजार सञ्चालनका लागि धितोपत्र ऐन २०६३ जारी एवं वि.सं. २०६४ सालमा कम्प्युटरबाट कारोबार गर्न मिल्ने प्रणाली एवं वेवसाइटको व्यवस्था, लगायतको विकास भएको पाइन्छ । 

नेपाली पूँजी बजारमा वि.सं. २०६७ मा केन्द्रिय निक्षेप प्रणाली स्थापना भएसँगै सो प्रणाली मार्फत वि.सं. २०७२ यता पूर्ण रुपमा अभौतिक धितोपत्रको मात्रै कारोबार थालनी भएको छ । वि.सं. २०७३ यता लगानीकर्ताले नेप्सेले सञ्चालन गरेको वेवासाइट मार्फत मार्केट डेप्थ हेर्न मिल्ने, प्राथमिक निस्कासनमा आस्वा प्रणाली लागू गर्ने जस्ता थप कार्यहरु भएकाछन् ।

यी उपरोक्त विकास क्रम हेर्दा विस्तारै भएपनि नेपाली पूँजी बजार क्रमशः विकासको दिशामा अगाडि बढिरहेको देखिन्छ । नियामक निकाय धितोपत्र बोर्ड एवं बजार सञ्चालक नेपाल स्टक एक्सचेन्जको संयुक्त पहलबाट नै नेपालको पूँजी बजारले विकास सुस्तरी नै सही केही गतिशिलता पाई आवश्यक नीति नियम, संरचना तथा पूर्वाधार विकास हुँदै आएको देखिन्छ । यद्यपि जुन गतिमा यो विकास हुनुपथ्र्यो त्यो गतिमा नेपाली पूँजी बजारको विकास नभएको देखिन्छ । त्यो किन पनि देखिन्छ भने हाम्रो बजारसँगै वा केही वर्षमात्रै अघि वा पछि खुलेका अन्य छिमेकी देशका पूँजीबजारले यो विकासका लागि आवश्यक संरचना तथा पूर्वाधार एवं नीति नियम तर्जुमा गर्ने कार्य निकै नै द्रुत गतिमा गर्ने गरेको देखिन्छ । 

पक्कै पनि हाम्रो पूँजी बजारमा प्रविधिको प्रयोगमा हामी निकै नै सुस्त छौं । यसको प्रमाणहरु धेरै छन् । जस्तै कारोबारमा प्रयोग हुने अनलाइन प्रणाली जुन हाल उपलब्ध प्रविधिहरु मोबाइल वा कम्प्युटरबाट चलाउन सकियोस, छिटो राफसाफको लागि आवश्यक प्रविधिको व्यवस्थापन, डिम्याट प्रणालीबाटै बिक्री गरेको प्रमाण अनुसार ब्रोकरलाई शेयर हस्तान्तरण गर्न मिल्ने सुविधा, इन्साइडर कारोबार रोकथामका लागि आवश्यक डाटाबेस सहितको सुपरिवेक्षण गर्न मिल्ने प्रणाली, हकप्रद वा प्राथमिक निस्कासनको लागि होस वा खरिदभुक्तान हुन नआएको शेयर सबैको लागि मिल्ने गरी लिलामी बजार एवं कारोबारमा नआएका शेयर वा आउने तयारीमा रहेका शेयरको कारोबार गर्न मिल्ने उचित प्रणाली सहितको ओटिसि बजारको लागि आवश्यक प्रविधि आदि । छिमेकी देशहरु झैं हाम्रो पूँजीबजारमा पनि अनलाइन प्रविधिबाट गरिने कारोबार प्रणाली कम्तिमा एकदशक अघि नै भित्रिसक्नुपर्नेमा अझै पनि त्यो हामी लगानीकर्ताहरुको लागि अझै आकाशको फल जस्तै बनिरहेको छ । यद्यपि नेपाल स्टक एक्सचेन्जले आउने श्रावण महिनाबाट यसको सञ्चालनको लागि आवश्यक तयारी भइरहेको जानकारी दिएको छ । तर जबसम्म त्यो सञ्चालनमा आउने यकिन मिति तोकिन्न तबसम्म यस्तै हुन्छ भन्न कठिन रहेको छ । यस बाहेक बजारको पूर्वाधारको रुपमा रहेका अन्य प्रविधिहरु कहिले विकास भएर कहिले कार्यान्वयनमा आउने हुन त्यसको टुंगो लाग्नु त परको कुरा त्यसबारे बहस, छलफल तथा योजना बनाएको सम्म सुन्न पाइएको छैन । 

अब आउने दिनमा के गर्नुपर्ला ? 

यकिन तथ्यांक नआएतापनि नेपाली पूँजीबजारमा हाल करिब १५ लाख लगानीकर्ता रहेको आंकलन गरिन्छ । यो संख्या हालको कूल जनसंख्याको करिब ५ प्रतिशत मात्रै हुन आउँछ । यस अर्थमा भन्ने हो भने यो बजारको पहुँच अझै पनि सबै सक्षम लगानीकर्ताहरुसम्म पुग्न सकेको छैन । साँच्चै भन्ने हो भने बजार नियामक तथा सञ्चालक दुवैले यो सबै लगानीकर्तालाई समभावले व्यवहार गरेकै छैन भन्ने देखिन्छ । यो किन पनि देखिन्छ भने हाल सञ्चालनमा रहेको दोश्रो बजार नेपाल स्टक एक्सचेन्जको कार्यस्थल केही सिमित ठूला शहरहरु भन्दा बाहेक अरु तिर पुग्नै सकेको देखिँदैन । तथ्यांककै आधारमा भन्ने हो भने नेपालको कूल जनसंख्याको करिब १९ प्रतिशत जनसंख्यामात्रै शहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्दछन् । त्यो १९ प्रतिशतले समेट्ने सबै शहरी क्षेत्रमा समेत हाम्रो पूँजी बजारको कारोबार स्थलको रुपमा अधिकृत निकाय नेपाल स्टक एक्सचेन्ज एवं यसमा आवद्ध दलालहरुको पहुँच पुग्न सकेको छैन । तथापी हालै प्राथमिक निस्कासनमा लागू भएको आस्वा प्रणालीले भने देशभर रहेका विभिन्न बैंक वित्तिय संस्थाका करिब २४ सय वटा शाखाहरुमार्फत देशैभरी यसको पहुँच विस्तार गरेको छ । यसैले सबैभन्दा पहिले नियामक निकायले नेपाल स्टक एक्सचेन्जको पनि पहुँच विस्तार गर्ने दिशामा ठोस ढंगले काम गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसबाहेक पनि नियामक निकाय धितोपत्र बोर्डले पूँजी बजारको विकास तथा विस्तारको लागि आर्थिक वर्ष २०७५/७६ का लागि जारी भएको नीति तथा कार्यक्रम एवं बजेटमा निहित उद्देश्य तथा मर्मलाई ध्यानमा राखी आगामी दिनमा पूँजी बजार विकास र विस्तारका लागि निम्नानुसारका कार्यहरु तत्कालै गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

निष्कर्ष

नेपालमा पूँजी बजारको भविष्य एकदमै सुदृढ छ । औपचारिक स्थापना भएको २४ वर्ष पुगे पनि यो बजार अझै विश्वका विकसित बजारको तुलनामा भर्खरै बामे सराइको अवस्थामा छ । यसलाई ती बजारको समकक्षतामा पु¥याउन अझै घस्रेर काम गर्या थप अर्को २४ वर्षमा पनि तिनीहरुको समकक्षतामा पुग्न सकिन्न । ती बजारमा अहिले नै आर्टिफियियल इन्टेलिजेन्सको आधारमा कारोबार सकिने दशौंथरीका लगानी विविधिकरणका लागि आवश्यक लगानी औजारहरुको विकास भएर सञ्चालनमा आइसकेको परिप्रेक्ष्यमा हामीले अझै पनि तातेर काम नगर्ने हो भने देशमा समृद्धिको सपना केवल सपाना मात्रै हुन्छ । किनकि जुन देशमा प्रभावकारी पूँजीबजारको विकास भएको हुँदैन साँच्चै भन्ने हो भने त्यो देशको भौतिक तथा आर्थिक विकास बाहिरबाट जस्तो देखिएतापनि भित्रबाट खोक्रो नै हुन्छ । किनकि पूँजी बजार नै यस्तो क्षेत्र हो जसले त्यो देशको अर्थतन्त्र, विकास, समृद्धिलाई प्रतिविम्वित गरेको हुन्छ । त्यसैले पूँजीबजारलाई कुनै पनि देशको अर्थतन्त्रको ऐन भनेर मान्ने गरिन्छ । यसैले मैले माथि राखेका केही बूँदा नै सबैथोक होइनन यद्यपि तिनीहरु नै मात्रै पूरा भएको खण्डमा पनि कम्तिमा हामी पूँजी बजारको विकासक्रममा एक खुड्किलो माथि चड्न सक्यौं है भन्ने हुन्छ भन्ने मेरो बुझाई हो । बाँकी आगामी दिनमा विभिन्न आवश्यकता अनुसारका कामहरु अगाडि बढाउँदै जाँदा थप नयाँ नयाँ कार्यहरु र क्षेत्रहरुको आवश्यकताको महशुश भएर अनुसार थप पूर्वाधार तथा संरचनाको विकास हुँदै जानेछ । यद्यपि हामीले हाम्रो क्षेत्रीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय विकसित बजारबाट यसका लागि धेरै कुरा सिकेर त्यस्तै किसिमको विकासका लागि आवश्यक पहल भने आजबाटै थालनी गर्न सक्नुपर्दछ । 

धितोपत्र बोर्डले रजत जयन्तीका अवसरमा प्रकाशित गरेको स्मारिकाबाट साभार


प्रकाशित मिति : २०७५ जेष्ठ २८ गते